• Sala "Arsenał" w Spichlerzach na Ołowiance wyłączona ze zwiedzania do 12 maja 2024 ze względu na przygotowania do nowej wystawy czasowej
• Prom "Motława" ze względu na remont nabrzeża nie kursuje do odwołania
• Oddział Żuraw pozostaje zamknięty dla zwiedzających w związku z prowadzonymi pracami remontowymi - przeczytaj

Puck 10 lutego 1920 oczami świadków

Zaślubiny na obrazach najznamienitszych polskich marynistów z czasów dwudziestolecia międzywojennego, fotografie oraz eksponaty przywołujące pamięć o wydarzeniach sprzed stu lat. „Puck 10 lutego 1920 oczami świadków” to opowieść o drodze, jaką Państwo Polskie dążyło do niepodległości i próba opisania tego, co wydarzyło się nad Bałtykiem po jej odzyskaniu. Przedstawiamy najważniejsze zabytki ze zbiorów NMM prezentowane na wystawie zorganizowanej w stulecie ceremonii Zaślubin.

Rocznica odzyskania niepodległości przez Polskę tradycyjnie obchodzona jest 11 listopada. Trzeba jednak pamiętać, że nikt nie darował Polakom wolnego państwa w jeden dzień. Musieli sobie tę wolność wywalczyć zbrojnie i wynegocjować. Marynarkę Wojenną powołał do życia Naczelnik Państwa Józef Piłsudski już 28 listopada 1918 – w rocznicę zwycięskiej dla polskiej floty bitwy pod Oliwą w 1627 roku. Pomorze odzyskane zostało jednak dopiero w styczniu i lutym 1920 roku, choć niedosyt pozostawiła decyzja mocarstw o wyłączeniu z Pomorza Gdańska jako wolnego miasta pod protektoratem Ligi Narodów. Po 123 latach niebytu Polska wróciła na mapę Europy.

I.
Droga ku morzu

Energia i determinacja potrzebne do odzyskania niepodległości nie pojawiły się w narodzie z dnia na dzień w obliczu sprzyjającej sytuacji politycznej. Kształtowano i podtrzymywano je poprzez oświatę i wychowanie patriotyczne. Niebagatelną rolę odegrali w tym procesie artyści. Pobyty nad Bałtykiem uznanych twórców, np. Leona Wyczółkowskiego i powstające w ich rezultacie dzieła przybliżały ten region wyobraźni rodaków z głębi kraju. Przemawiając poprzez sztukę, artyści komunikowali się z odbiorcami na płaszczyźnie emocjonalnej, budując poczucie łączności z Pomorzem, świadomość wspólnoty i potrzebę zjednoczenia. Wszystkie te zabiegi zaowocowały, w okresie odzyskiwania niepodległości, wyrazistym stanowiskiem Polski w sprawie przynależności Pomorza, a później dały podwaliny pod rozwój świadomości morskiej w II Rzeczpospolitej.

Leon Wyczółkowski (1852–1936), Stary Żuraw z teki Gdańsk, Kraków, 1909, wyd.: Zakład Litograficzny Aureliusza Prószyńskiego
Leon Wyczółkowski (1852–1936), Stary Żuraw z teki Gdańsk, Kraków, 1909, wyd.: Zakład Litograficzny Aureliusza Prószyńskiego

Marian Mokwa (1889–1987), Jugosławia, przed 1920
Marian Mokwa (1889–1987), Jugosławia, przed 1920

W latach 1910–1914 Marian Mokwa podróżował na Bałkany i Bliski Wschód jako korespondent „Gazety Grudziądzkiej” – największego wówczas polskiego pisma na świecie. Malarz szybko zyskał uznanie w stolicy Turcji. Z pokładu tureckiego pancernika obserwował bitwę morską między flotą bułgarską i turecką. Wówczas – jak sam wspominał – złożył ślubowanie, że jeżeli Polska się odrodzi, to talent i życie poświęci promocji idei Polski morskiej.

Miecz pamiątkowy z dedykacją dla gen. Józefa Hallera, Warsztat foremnikarski (huta żelaza) Huta Bismarck, Chorzów-Batory, 1925, Dar Towarzystwa Przyjaciół Narodowego Muzeum Morskiego
Miecz pamiątkowy z dedykacją dla gen. Józefa Hallera, Warsztat foremnikarski (huta żelaza) Huta „Bismarck”, Chorzów-Batory, 1925. Dar Towarzystwa Przyjaciół Narodowego Muzeum Morskiego

Od października 1919 gen. Józef Haller dowodził Frontem Pomorskim, który od 18 stycznia do 11 lutego 1920 r. zajmował Pomorze. 10 lutego dokonał w Pucku symbolicznych Zaślubin Polski z morzem. Wokół jego osoby w dużej mierze osnuta była medialna narracja na temat tych wydarzeń.

Jarmark Gdański, Edmund Bartłomiejczyk (1885–1950) – proj., Zakład Litografia Artystyczna W. Główczewskiego – druk, Warszawa, 1920
Jarmark Gdański, Edmund Bartłomiejczyk (1885–1950) – proj., Zakład Litografia Artystyczna W. Główczewskiego – druk, Warszawa, 1920

Choć postanowienia traktatu wersalskiego dotyczące utworzenia Wolnego Miasta Gdańska wywołały głębokie rozczarowanie w społeczeństwie polskim, zwłaszcza wśród Polonii gdańskiej, nie rezygnowano z podkreślania związków Gdańska z Rzeczpospolitą. Prezentowany plakat reklamuje Dział Polski na Jarmarku Gdańskim, który odbył się w dniach 18–25 lutego 1920 r. Opisywano go jako „pierwszy międzynarodowy jarmark w odrodzonym Gdańsku”. Udział Polski w wydarzeniu miał znaczenie prestiżowe – umacniał za granicą jej wizerunek jako samodzielnego bytu politycznego, zaznaczał też obecność Polski w Gdańsku.

II.
Uroczystości Zaślubin

Scenerię uroczystości Zaślubin najbardziej realistycznie przedstawił Julian Fałat. Musiało to być nie lada wyczynem, zważywszy, że wybrał dla obrazu ujęcie od strony wód Zatoki Puckiej, a więc odwrotne w stosunku do punktu widzenia, z jakiego sam oglądał ceremonię jako jej uczestnik. Wbrew tej trudności artysta bardzo umiejętnie przedstawił tłum cywilów i wojskowych stojących na dwóch krótkich pomostach, ledwie widoczny nad ich głowami szczyt kalenicy daszku nakrywającego kaplicę, w której odprawiana była msza św., maszt z biało-czerwoną flagą.

Wyłaniający się w tle pośrodku prostokątny kształt to zarys pobliskiego hangaru lotniczego. Uroczystość Zaślubin Polski z morzem odbyła się na terenie bazy lotnictwa morskiego, założonej na przełomie 1911 i 1912 roku przez Niemców. Uczestnicy zgromadzeni byli na nabrzeżach flankujących ześlizg dla hydroplanów i na brzegu bezpośrednio przed nim. Widoczny na obrazie hangar zbudowano z drewna w roku 1913. W momencie swego powstania był on największym drewnianym hangarem w Europie. Kilka miesięcy po uroczystości Zaślubin powstała na tym terenie baza polskiego Lotnictwa Morskiego, przekształcona w 1923 r. w bazę Morskiego Dywizjonu Lotniczego. W oddali po lewej, przy linii horyzontu, widać charakterystyczny zarys puckiej fary. Artysta bardzo precyzyjnie określił też, który konkretnie moment całej uroczystości przedstawił – jest to chwila, gdy polska flaga znalazła się na szczycie masztu. Dowodzą tego gesty ukazanych na obrazie postaci – podnoszone w gorę w geście pozdrowienia czapki, skierowane w gorę rozbłyski wystrzałów na wiwat wzdłuż szeregów kawalerii.

Jedynym elementem, co do którego artysta pozwolił sobie na znaczący rozbrat z realiami, jest pogoda. Wszystkie relacje zgodnie podają, że 10 lutego 1920 w Pucku było pochmurno i nieprzerwanie padał deszcz. Tymczasem na obrazie Juliana Fałata błękitne niebo zdobią obłoki, a cała scena oświetlona jest jasnym, rozproszonym światłem. Cel tego zabiegu wydaje się oczywisty w kontekście ideowej wymowy dzieła. Monumentalny obraz miał upamiętniać radosne i ważny moment w dziejach narodu, a ciężkie szare chmury i zacinający deszcz nie pasowałyby do takiego zamierzenia.

Charakter symboliczny mają niewątpliwie sylwetki wyłaniające się z wody. Na pierwszym planie widzimy dzierżącego w dłoni trójząb Neptuna i jego mityczną małżonkę Salację, opiekunkę wód słonych, symbolizującą także urodę morza. Trzecia postać, na lewo od Salacji, to zapewne olbrzymia kałamarnica, przedstawicielka świata fauny morskiej w orszaku Neptuna. Zadaniem tej grupy jest zapewne podkreślenie wagi przedstawionej ceremonii. Obecność istot mitologicznych, znanych z kanonu literatury i wielu dzieł sztuki, a zatem rozpoznawalnych dla każdego względnie wykształconego odbiorcy, przenosi przedstawioną uroczystość na płaszczyznę epokowych wydarzeń, które zachowują rangę i ważność niezależnie od upływającego czasu i chwilowych okoliczności.

Julian Fałat (1853–1929), Zaślubiny Polski z morzem, Puck, Toruń, 1920
Julian Fałat (1853–1929), Zaślubiny Polski z morzem, Puck, Toruń, 1920

Henryk Uziembło (1879–1949), Zaślubiny Polski z morzem I, 1920
Henryk Uziembło (1879–1949), Zaślubiny Polski z morzem I, 1920

Obraz z autoportretem malarza, po prawej, jako oficera ze szkicownikiem. Zreprodukowano ją w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1920 r. z podpisem: „Jenerał Józef Haller w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej dokonywa aktu zaślubin morza”.

Henryk Uziembło (1879–1949), Zaślubiny Polski z morzem II, 1920
Henryk Uziembło (1879–1949), Zaślubiny Polski z morzem II, 1920

Henryk Uziembło (1879–1949), Puck nad Bałtykiem – 10 lutego 1920

Ciekawostką jest fakt, że w drugiej wersji Zaślubin… Henryk Uziembło zastąpił swój autoportret postacią ułana krechowieckiego wzorowaną na wizerunku ułana walczącego w szeregach Frontu Litewsko-Białoruskiego, opublikowanym w 24. numerze „Tygodnika Ilustrowanego” z 1920 r.

Henryk Uziembło (1879–1949), Puck nad Bałtykiem – 10 lutego 1920
Henryk Uziembło (1879–1949), Puck nad Bałtykiem – 10 lutego 1920

Julian Fałat (1853–1929), Generał Haller nad morzem, 1920
Julian Fałat (1853–1929), Generał Haller nad morzem, 1920

Plan uroczystości Zaślubin Polski z morzem przewidywał wyjazd generała Józefa Hallera nad otwarte morze do Wielkiej Wsi (dziś Władysławowo) w dniu 11 lutego 1920 r. Częścią tej uroczystości była przejażdżka po morzu, którą ostatecznie generał Haller odbył na kutrze Jakuba Myślisza „Gwiazda Morza”. Do tego wydarzenia nawiązuje napis u dołu akwareli Juliana Fałata: „Szkic ten namalowany w czasie pierwszej wycieczki Generała Hallera na Polskie Morze na miłą pamiątkę ofiaruje Generałowi J. Hallerowi/ 11 lutego 1920 J. Fałat”.

Dwa znaczki pocztowe upamiętniające Akt Zaślubin Polski z morzem
Dwa znaczki pocztowe upamiętniające Akt Zaślubin Polski z morzem

Znaczki wydano w 1919 r. w Niemczech. Zaopatrzono je w polski nadruk w Toruniu 10 lutego 1920 r. z inicjatywy podpułkownika M. Dienstl-Dąbrowy, oficera armii gen. Hallera, dzięki czemu stały się pamiątką z Zaślubin Polski z morzem.

Medal wybity dla uczczenia Zaślubin Polski z morzem, Czesław Makowski (1873–1921) – projekt, Zakład Józefa Chylińskiego – wykonanie, Warszawa, 1921
Medal wybity dla uczczenia Zaślubin Polski z morzem, Czesław Makowski (1873–1921) – projekt, Zakład Józefa Chylińskiego – wykonanie, Warszawa, 1921

Kamień pamiątkowy na Rozewiu z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934
Kamień pamiątkowy na Rozewiu z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934

III.
II Rzeczpospolita nad morzem

Po odzyskaniu niepodległości malowanie polskiego wybrzeża stało się dla artystów z całej Polski patriotycznym obowiązkiem, ale też artystycznym wyzwaniem i źródłem przyjemności płynącej z obcowania z surową przyrodą. Twórcy szybko oswoili się z wymogami, jakie stawiał przed nimi inny niż nad Morzem Śródziemnym klimat, barwa światła, wody i nieba.

Włodzimierz Nałęcz zaangażował się w promocję idei Polski morskiej od roku 1909, kiedy odbył rejs Wisłą do Gdańska. Poświęcił swą twórczość i działalność społeczną szerzeniu wiedzy o polskim morzu. W 1919 r. jako delegat rządu Rzeczpospolitej do międzynarodowej komisji delimitacyjnej uczestniczył w wytyczaniu granicy państwowej w okolicy Jeziora Żarnowieckiego. Był współzałożycielem Ligi Żeglugi Polskiej, przekształconej później w Ligę Morską i Rzeczną. W 1921 r. nabył ziemię w Jastrzębiej Górze i zbudował w Lisim Jarze koło latarni morskiej w Rozewiu pracownię, gdzie organizował kursy pejzażu morskiego. W 1922 r. był współzałożycielem Koła Marynistów Polskich przy Polskim Towarzystwie Artystycznym. Członkowie Koła wystawiali w „Zachęcie”, a także w innych galeriach i na objazdowych wystawach marynistycznych na terenie całego kraju.

Marian Mokwa poświęcił się promocji idei Polski morskiej. Uczestniczył w wystawach sztuki marynistycznej w całej Polsce. W 1934 r. otworzył własny salon wystawienniczy – Galerię Morską przy ul. 3 Maja w Gdyni. Prezentował tam swoje mariny, a także wystawy innych marynistów.

Stefan Filipkiewicz studiował w krakowskiej ASP pod kierunkiem Jana Stanisławskiego. Ulubionym tematem Filipkiewicza był pejzaż, początkowo głównie tatrzański, a z chwilą odzyskania przez Polskę dostępu do morza również nadbałtycki. Szczególnie upodobał sobie plaże Rozewia i Jastrzębiej Góry. Wielokrotnie powracał w te okolice, by malować je w różnym oświetleniu, o różnych porach dnia i roku.

Włodzimierz Nałęcz (1865–1946), Rozewie (Polski brzeg), 1922
Włodzimierz Nałęcz (1865–1946), Rozewie (Polski brzeg), 1922

Marian Mokwa (1889–1987), Łodzie na plaży, 1924
Marian Mokwa (1889–1987), Łodzie na plaży, 1924

Stefan Filipkiewicz (1879–1944) Stare buki w Rozewiu, ok. 1933
Stefan Filipkiewicz (1879–1944), Stare buki w Rozewiu, ok. 1933

Henryk Uziembło (1879–1949), Lisi Jar, nie później niż 1926
Henryk Uziembło (1879–1949), Lisi Jar, nie później niż 1926

Leon Kowalski (1870–1937), Tryptyk: Polskie morze, 1925, Kraków
Leon Kowalski (1870–1937), Tryptyk: Polskie morze, 1925, Kraków

Leon Kowalski (1870–1937), Królowa morza polskiego – część środkowa tryptyku: Polskie morze, 1925, Kraków
Leon Kowalski (1870–1937), Królowa morza polskiego – część środkowa tryptyku: Polskie morze, 1925, Kraków

Królowa morza polskiego to dziewczyna w stroju krakowskim. O jej godności zaświadcza korona zdobiona perłami oraz miniaturowy trójząb Neptuna, który trzyma w dłoni.

Leon Kowalski (1870–1937), Orłowo – część lewa tryptyku: Polskie morze, 1925, Kraków
Leon Kowalski (1870–1937), Leon Kowalski (1870–1937), Orłowo – część lewa tryptyku: Polskie morze, 1925, Kraków

Pejzaż z plaży w Orłowie, ujęty od lądu w kierunku morza, z wypoczywającymi wczasowiczami i żaglówką na wodzie.

Leon Kowalski (1870–1937), Orłowo – część prawa tryptyku: Polskie morze, 1925, Kraków
Leon Kowalski (1870–1937), Leon Kowalski (1870–1937), Orłowo – część prawa tryptyku: Polskie morze, 1925, Kraków

Widok na port w Gdyni z widoczną z lewej strony charakterystyczną sylwetą wieży ciśnień, która była częścią uruchomionego 28 sierpnia 1925 r. wodociągu zaopatrującego statki w słodką wodę.

Zofia Stryjeńska (1891–1976), Projekt planszy Stroje ludowe kaszubskie z cyklu Stroje ludowe, nie później niż 1933
Zofia Stryjeńska (1891–1976), Projekt planszy Stroje ludowe kaszubskie z cyklu Stroje ludowe, nie później niż 1933

Jedną ze skuteczniejszych metod promocji idei Polski morskiej były Święta Morza. Warszawski fotograf Władysław Toczyłowski uwiecznił te Święta w Gdyni w 1932 i 1933 roku.

Święto Morza 1932 – Pochód na ul. 10 Lutego z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, 1932–34
Święto Morza 1932 – Pochód na ul. 10 Lutego z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, 1932–34

Święto Morza 1932 – Wycieczki na wybrzeżu morskim z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934
Święto Morza 1932 – Wycieczki na wybrzeżu morskim z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934

Święto Morza 1933 – Nurek Polski w Defiladzie z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934
Święto Morza 1933 – Nurek Polski w Defiladzie z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934

Święto Morza 1933 – W dniu Święta Morza okręty szwedzkie oświetlały reflektorami Gdynię z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934
Święto Morza 1933 – W dniu Święta Morza okręty szwedzkie oświetlały reflektorami Gdynię z albumu Widoki polskiego morza i półwyspu, Władysław Toczyłowski, lata 1932–1934

Port w Gdyni na zawsze stał się w zbiorowej wyobraźni Polaków symbolem sukcesu II Rzeczypospolitej, namacalnym dowodem, że naród polski potrafił wykorzystać dostęp do morza nie tylko w warstwie symbolicznej, ale również praktycznej – jako źródło dobrobytu płynącego z handlu i żeglugi. Początek budowy miasta i portu w 1922 r. odbił się szerokim echem w ówczesnej prasie. W ciągu zaledwie kilkunastu lat Gdynia z małej wioski rybackiej przeobraziła się w nowoczesne miasto. Port stał się długo wyczekiwanym, nowoczesnym elementem polskiej gospodarki. W 1937 r. Gdynia liczyła już ponad 100 tysięcy mieszkańców.

Gdynia – nowy port nad Bałtykiem, Stefan Norblin (1892–1952), wł. Juliusz Stefan Norblin de la Gourdaine – project, Zakłady Graficzne Bibljoteka Polska w Bydgoszczy – druk, 1925–1930
Gdynia – nowy port nad Bałtykiem, Stefan Norblin (1892–1952), wł. Juliusz Stefan Norblin de la Gourdaine – project, Zakłady Graficzne „Bibljoteka Polska” w Bydgoszczy – druk, 1925–1930

Michalina Krzyżanowska (1883–1962), Widok portu w Gdyni, 1935
Michalina Krzyżanowska (1883–1962), Widok portu w Gdyni, 1935

Michalina Krzyżanowska (1883–1962), Widok portu w Gdyni z Oksywia (Port Wojenny), 1935
Michalina Krzyżanowska (1883–1962), Widok portu w Gdyni z Oksywia (Port Wojenny), 1935

Michalina Krzyżanowska (1883–1962), Gdynia – Basen Prezydenta, 1935
Michalina Krzyżanowska (1883–1962), Gdynia – Basen Prezydenta, 1935

Ludwik Gardowski (1890–1965), Plakat: Daj na FOM, 1937–1939
Ludwik Gardowski (1890–1965), Plakat: Daj na FOM, 1937–1939

Fundusz Obrony Morskiej (FOM) powołany został w 1933 r. w ramach Ligi Morskiej i Kolonialnej. Prowadził zbiórkę publiczną na rzecz rozbudowy polskiej floty wojennej.

Stanisław Ostoja-Chrostowski (1900–1947), Nie damy odepchnąć się od Bałtyku, 1939
Stanisław Ostoja-Chrostowski (1900–1947), Nie damy odepchnąć się od Bałtyku, 1939


Wystawę przygotował zespół kuratorów NMM w składzie: Liliana Giełdon, dr Monika Jankiewicz-Brzostowska i Maciej Maksymowicz.

Wernisaż wystawy odbył się 9 lutego 2020 roku, w siedzibie głównej Muzeum, Spichlerzach na Ołowiance, w przeddzień 100. rocznicy zaślubin Polski z morzem.

Wystawie towarzyszy katalog „Zaślubiny i co dalej” pod redakcją dr M. Jankiewicz-Brzostowskiej.

Patronat medialny nad wystawą objęły: TVP Kultura, TVP 3Gdańsk, Radio Gdańsk, Dziennik Bałtycki, trojmiasto.pl.


„Puck, 10 lutego 1920 oczami świadków” – wystawa czasowa
10.02.2020 – 30.05.2021
Spichlerze na Ołowiance

wystawa Puck, 10 lutego 1920 r. oczami świadków


Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Wieloletniego NIEPODLEGŁA na lata 2017-2022.