Narodowe Muzeum Morskie tworzyło swoje zbiory od zera, bez oparcia we wcześniejszej kolekcji prywatnej lub publicznej. Szczególną wagę od początku przywiązywano do marynistycznego dorobku artystów polskich. Starano się pozyskiwać obrazy o wysokich walorach artystycznych, dokumentujące dokonania sztuki polskiej i obcej, przedstawiające tematy związane z morzem i żeglugą. Stąd w zbiorach NMM odnajdziemy prace wielu wybitnych artystów tworzących w różnych stylach i epokach.
Kolekcja malarstwa polskiego obejmuje okres od początku XIX w. do czasów współczesnych. Początkowo tematy morskie podejmowane były przez polskich artystów sporadycznie i krążyły wokół katastrof morskich i pejzaży znad Morza Śródziemnego. Później realizm II połowy XIX w. przyniósł zainteresowanie życiem codziennym. Pojawiły się sceny czyszczenia i suszenia sieci, sortowania i sprzedaży ryb, a także wyruszania i powrotu z połowu. Inspiracji szukano w regionach nadmorskich, a zwłaszcza w Bretanii, która stała się prawdziwą Mekką artystów schyłku XIX wieku od czasu, kiedy Paul Gauguin rozpoczął działalność w Pont Aven. Przykładem są obrazy Aleksandra Gierymskiego „Port” czy „Bretonki nad morzem” Władysława Wankiego.
Wzrost zainteresowania tematyką morską nastąpił na przełomie XIX i XX w. Artyści tej doby bardziej skupiali się na przedstawieniu pejzażu niż na ilustrowaniu narracji. Znaczenia nabrały zagadnienia światła i koloru, uchwycenie ruchu wody morskiej, panującej pogody, pory dnia i roku. Nie bez wpływu na to nowe podejście do pejzażu były doświadczenia impresjonistów i postimpresjonistów – artyści nowej generacji coraz częściej opuszczali atelier, by malować w plenerze. Z kolei malarze reprezentujący nurt symbolizmu, korzystając z tych doświadczeń formalnych, a w warstwie treściowej nawiązując do romantyzmu, tworzyli kompozycje pejzażowe, w których natura przekazywała głębsze treści symboliczne. Do najwybitniejszych malarzy polskich tej doby reprezentowanych w zbiorach NMM należą Ferdynand Ruszczyc i Michał Gorstkin Wywiórski. Muzeum zgromadziło jedną z największych w kraju kolekcji obrazów Wywiórskiego. Obejmuje ona pejzaże nadmorskie stworzone podczas wizyt artysty w Holandii i Norwegii. Unikatowym dziełem z tego okresu jest bez wątpienia „Portret damy na tle morza” Jacka Malczewskiego – jeden z czterech znanych obecnie portretów jego autorstwa, przedstawiających osobę portretowaną na tle morza.
Okres dwudziestolecia międzywojennego to prawdziwy wysyp indywidualności artystycznych. Kolekcja malarstwa z tego okresu zawiera dzieła wielu znaczących twórców. U źródeł ówczesnego zainteresowania środowisk artystycznych marynistyką leżało odzyskanie przez Polskę niepodległości i dostępu do Bałtyku. Nad polskie morze udawały się rzesze malarzy, unoszonych falą entuzjazmu wobec świeżo odzyskanej wolności. Dotyczyło to przedstawicieli wszystkich nurtów i kierunków artystycznych. Do najwybitniejszych należą: Marian Mokwa, Antoni Suchanek, Henryk Szczygliński, Wojciech Weiss czy Zofia Stryjeńska.
W okresie międzywojennym po tematykę morską sięgali jednak nie tylko malarze tradycyjnie opatrywani etykietą „marynistów”. Odzyskanie niepodległości, a wraz z nią dostępu do morza wywołało ogromne zainteresowanie wszystkich polskich środowisk artystycznych pejzażem morskim. Włodzimierz Nałęcz w Lisim Jarze stworzył pracownię, gdzie prowadził warsztaty pejzażu marynistycznego. Inni malarze – tacy jak np. Stefan Filipkiewicz – chętnie spędzali miesiące letnie na polskim Wybrzeżu, tworząc całe cykle jego widoków. Dużym zainteresowaniem twórców cieszył się, imponujący tempem swego rozwoju, port w Gdyni. Michalina Krzyżanowska poświęciła mu w latach trzydziestych całą serię obrazów. Wielu artystów, jak np. Wojciech Weiss, zasiliło szeregi Koła Marynistów Polskich przy Polskim Towarzystwie Artystycznym, które we współpracy z warszawską Zachętą zorganizowało w latach 1930-tych szereg wystaw marynistycznych w stolicy. Podobne wystawy organizowano w innych miastach Polski, a brała w nich udział śmietanka artystyczna kraju. Także w ramach Ligi Morskiej działała Sekcja Plastyczna. Wystawy malarstwa marynistycznego różnych autorów odbywały się regularnie w gdyńskiej Galerii Morskiej Mariana Mokwy, do nazwy której nawiązuje ekspozycja w NMM.
Aktywność twórcza Polaków w okresie międzywojennym nie ograniczała się do zagadnień związanych z niepodległością i odzyskaniem dostępu do Bałtyku. Wielu malarzy w dalszym ciągu wyjeżdżało za granicę – najczęściej do Francji i Włoch – w celu uzupełnienia wykształcenia, bezpośredniego poznania najnowszych prądów artystycznych, a także w poszukiwaniu plenerów. Byli też tacy, którzy stale mieszkając za granicą, utrzymywali kontakt z krajem poprzez uczestnictwo w wystawach i działalność w związkach twórczych. Znakomitym przykładem jest tu Jan Rubczak, który powrócił do kraju w latach trzydziestych po blisko 20 latach spędzonych we Francji, gdzie tworzył znakomite pejzaże znad Morza Śródziemnego.
Siedzibą Narodowego Muzeum Morskiego od zarania jego działalności jest historyczny port w Gdańsku. Szczególne miejsce w zbiorach Muzeum zajmują w związku z tym prace artystów ze środowiska gdańskiego, malujących rodzinne miasto i port. W ich gronie wyróżnia się Wilhelm Stryowski, artysta zasłużony również jako twórca podwalin muzealnictwa gdańskiego, miłośnik, kolekcjoner i konserwator zabytków. Stryowski malował sceny rodzajowe z życia społeczności, które w realia mieszczańskiego Gdańska wnosiły powiew swoistej egzotyki – malował Romów, Żydów i flisaków wiślanych. Obrazy przedstawiające flisaków cieszyły się popularnością, chętnie reprodukowały je polskie pisma ilustrowane.
Innym wybitnym twórcą gdańskim był Stanisław Chlebowski. Korzystając obficie z doświadczeń impresjonizmu i postimpresjonizmu malował widoki miast, zwłaszcza Paryża i rodzinnego Gdańska, sceny pracy w porcie, a także kwiaty oraz martwe natury.
Malarstwo europejskie
Kolekcja obejmuje min. ciekawy zbiór marin holenderskich z XVII i XVIII w. Jej ozdobą jest obraz Wilhelma van de Velde Młodszego „Statki na redzie portowej”. Reprezentowana jest też twórczość takich artystów jak Ludolf Bakhuysen czy rodzina Willaertsów. Kolekcję dopełnia zespół marynistycznych dzieł malarzy flamandzkich z tej samej epoki. W tej grupie wyróżniają się szczególnie obrazy powstałe w kręgu braci Peetersów.
Wśród prac malarzy europejskich działających w XIX i I poł. XX wieku. niezaprzeczalnie najwybitniejszym autorem jest Iwan Konstantynowicz Ajwazowski – znakomity rosyjski marynista tworzący w tradycji romantyzmu. Jego pejzaże utrzymane są w ciepłym, jasnym kolorycie, inspirowanym krajobrazem rodzinnych stron artysty – krymskiego wybrzeża Morza Czarnego. Ceniony powszechnie już za życia, do dziś cieszy się niesłabnącą popularnością wśród zwiedzających europejskie muzea. Znaczący składnik kolekcji NMM stanowią obrazy malarzy pochodzących z krajów położonych nad Bałtykiem i Morzem Północnym – klasyczne pejzaże morskie, widoki portów, efektowne wyobrażenia burz na morzu, a także rodzajowe sceny z rybackich wiosek i przystani.
W Narodowym Muzeum Morskim stworzono także unikalną kolekcję dzieł ściśle związanych z obyczajowością ludzi morza, a mianowicie portretów kapitańskich. Są to dekoracyjne przedstawienia statków, często pod pełnymi żaglami. Zgromadzona w Narodowym Muzeum Morskim kolekcja – największa tego rodzaju w Polsce – dokumentuje znaczący fragment dziejów żeglugi i związanej z nią aktywności artystycznej. Tworzona jest z niemałym trudem, a to z powodu rzadkości występowania takich obrazów na naszym rynku antykwarycznym. Należą do niej obrazy przedstawiające statki i okręty z krajów basenu Morza Bałtyckiego i Północnego, są też portrety statków, których portem macierzystym był Gdańsk.
Specyfika Narodowego Muzeum Morskiego sprawia, że ikonografia pozyskiwanych dzieł jest niezwykle istotna. W zbiorach Muzeum reprezentowany jest cały wachlarz tradycyjnych przedstawień marynistycznych, a także sceny rodzajowe związane z rybołówstwem. Większość takich motywów, po raz pierwszy zastosowanych w XVII wieku, przewija się w malarstwie marynistycznym także późniejszych epok.
Nieliczne w zbiorach są dzieła ilustrujące sceny biblijne: Wejście zwierząt do Arki, Pejzaż z Jonaszem. Odrębny temat to sceny pożarów w portach, przeważnie rozgrywających się nocą – stanowiły dla artystów okazję do popisania się biegłością warsztatową w przedstawianiu oświetlonych jedynie blaskiem ognia statków i budynków. Okazją do popisów warsztatowych były też dla malarzy nokturny. Znajdujące się w zbiorach NMM nocne widoki portów i latarni morskich epatują widza malowniczymi refleksami księżycowego światła na powierzchni wody i wyrafinowanym, niekiedy niemal monochromatycznym kolorytem.
Wiek XIX w. przyniósł kontynuację wymienionych wątków. Z tej epoki pochodzą m.in. realistyczne przedstawienia latarni morskich, znaków nawigacyjnych. Ciekawostką jest niewielki obrazek powstały w Anglii, przedstawiający przemytników dających sygnały zbliżającemu się do wybrzeża statkowi. W zbiorach NMM znajdują się również dzieła z II poł. XIX w., kiedy pod wpływem impresjonistów wzrastało zainteresowanie czystym pejzażem, pozbawionym sztafażu. Uwaga artysty skupiała się na oddaniu właściwości światła i pejzażu. Studium krajobrazu kontynuowano w wieku XX w duchu kolejnych stylów i mód artystycznych. Pojawiła się także nowa grupa tematów: sceny związane z rekreacją i wypoczynkiem nad wodą w postaci widoków plaż i przystani jachtowych.