Od Mombasy do Dakaru

Twórczość współczesnych artystów Afryki, od Tanzanii, poprzez Zambię, po Senegal prezentowana jest obecnie w Muzeum Rybołówstwa w Helu. Inspirowana mitologią i folklorem tradycyjnych kultur afrykańskich ekspozycja w znacznej część poświęcona została typom rzeźb ujamaa i shetani, wypracowanym przez plemię Makonde w Tanzanii. Makonde są grupą etniczną należącą do Bantu Wschodnich, zamieszkującą terytorium w południowo-wschodniej Tanzanii i północnym Mozambiku. Ich liczebność szacuje się na około 1.400.000 osób. Wielu Makonde para się rzeźbiarstwem i migruje tam, gdzie istnieje zapotrzebowanie na ich twórczość. Stąd dzieła ich można nabyć również w Ugandzie czy południowej Kenii.

Rzeźby w stylu ujaama nawiązują do tradycyjnego kultu przodków, charakteryzują się słupową kompozycją złożoną z głów i postaci ludzkich symbolizujących przodków, często zwieńczoną kobiecą głową matki rodu lub jej wuja z linii żeńskiej. Pod względem plastycznym cechuje je zwarta, masywna bryła zbudowana z dekoracyjnych, krępych postaci. Słowo ujaama w języku suahili oznacza wspólnotę rodzinną – tradycyjną rozszerzoną rodzinę, która opiekuje się wszystkimi jej członkami. Stąd rzeźby te zwano też „drzewem życia” lub „drzewem rodzinnym”. Symbolizują one również zwartość grupy etnicznej i ciągłość jej więzi z przodkami. Pierwsze rzeźby w tym stylu pojawiły się w latach 60. XX w. w Dar es Saalam, stolicy Tanzanii.

Rzeźby w stylu shetani przedstawiają postacie o cechach pół-ludzkich, pół-zwierzęcych. W języku suahili słowo shetani oznacza istotę, która łączy w sobie cechy diabła, chochlika, demona czy ducha. Mitologia Makonde opisuje niezliczone rodzaje takich istot, które mogą być tak przyjazne, jak i złośliwe. Cechą rzeźb w tym stylu jest groteskowość, deformacja i całkowita dowolność proporcji przedstawień. Charakteryzują się one wydłużonymi, ażurowymi kształtami. Pierwsze rzeźby shetani powstały w połowie lat 50. XX w. w Dar es Saalam i szybko zyskały uznanie i popularność.

Tworzywem prezentowanych rzeźb jest drewno mpingo (Dalbergia Melanoxylon z rodziny Papilonaceae), określane jako heban mozambicki z powodu zbieżności cech botanicznych. Charakteryzuje się twardością i trwałością. Czarny trzon otacza biel żółtobiaławej barwy i ciemnobrązowa kora z widocznym, nieregularnym wzorem. Ciemnobrązowe rzeźby z mpingo dawniej pastowano specjalną mieszanką wosku i popiołu, a teraz stosuje się czarną pastę „kiwi”. Ekspozycję uzupełniają maski obrzędowe i dekoracyjne oraz obrazy malarzy współczesnych prezentujące życie w tradycyjnych wioskach afrykańskich.

Rzeźby Makonde pozyskane przez kpt. ż.w. Stefana Brąglewicza w Tanzanii w latach 1960-70. pochodzą z kolekcji własnej CMM lub z depozytu osoby prywatnej złożonego w CMM. Obrazy z kolekcji własnej CMM nabyte zostały od ks. Witolda Górskiego.

„Od Mombasy do Dakaru. Współczesna sztuka Czarnej Afryki ze zbiorów CMM”
Muzeum Rybołówstwa 9.06.2010 – 26.09.2010